16مهر

جشنی که بوریحان بیرونی دستش از قلم استراحت ندید و زبانش از بیان فراغت نیافت و در تمام سال برای تحصیل و تکمیل مساوی می دانست مگر مهر گان و نوروز.

برای شناخت هر چه بهتر مهرگان و علل بر پایی جشن مهرگان ابتدا به بررسی و شناسایی مهر و جایگاه آن در باورها و اندیشه های مذهبی ایران باستان می پردازیم و پس از آن وارد مقوله جشن مهرگان می شویم.برای وارد شدن به مبحث شناسایی مهر به پاسخ این سوال می پردازیم که

مهر چیست؟

 واژه مهر که در زبان اوستایی "میثره Mithra .در پارسی باستان "میتره در سانسکریت نیز میتره آمده است و در زبان پهلوی به شکل میتر دگرگون شده و در پارسی مهر گردیده است. در سنگ نوشته های پارسی باستان "باگ یادیش نام یکی از ماه های پارسی باستان بوده است که به معنی آرش ،ماه ستایش :بغ همان مهر است و گروهی از پژوهشگران بر این باورند که این ماه آغاز سال هخامنشیان است و ضمنا باگ یادیش برابر با ماه فغکان سغدی است و تکه نخست باگ یادیش یکی است و برابر ماه مهر است.از نظر تاریخی کهن ترین نشانه ای که از مهر در دست است مربوط به گروه های میتایی است که در هزاره دوم قبل از میلاد نقش مهمی در تاریخ آسیای غربی بر عهده داشته در سنگ نوشته هایی که از این گروه به دست آمده است نام مهر به عنوان پشتیبان پیمان به کار رفته است همچنین که اهورا که نام پاره ای از خدایان بزرگ مشترک آریایی بود در برگیرنده میترا و ارونا بوده.زرتشت پیامبر پس از برانگیختگی کوشش کرد که خیزش ژرفی در ساختار باورهای دینی ایرانیان باستان پدید آورد و چند خدایی را به یکتاپرستی تبدیل کند و با آداب و آیین های هم عصر خود که انباشته از خرافات بود مبارزه کند بنابراین مهر از خدای بودن فرو کشید و همچون فرشتهای در خدمت اهورا گماشت.از این زمان به بعد مهر به گونه "یزت پدیدار گشت و در اوستا از آفریدگان اهورا به شمار آمد. و پاسدار پیمان و فروغ روشنایی گردید از گذشت سالها  برانگیخته شدن دین زرتشت در میان مادها و پارسها و خاندان سلطنتی هخامنشی آیین یگانه ای پدید آمد که اهورا مزدا خدای یگانه پرستش و مهر و آناهیتا قابل احترام بوده اند.مهر به معانی دیگری نیز بوده که  بعد ها خورشید، نماینده جنگاوری ، دلیری ، پشتیبان رامش و آرامش و دوستی و پیمان به شمار می آمد و حتی درفش درخشان مهر هموتره در پیشاپیش سپاهیان هخامنشی بر افراشته می شده.

ایرانیان هفتمین ماه سال و شانزدهمین روز هر ماه و دهمین یشت اوستا را به نام نامیده اند و بسیاری از سرزمین های ایرانی نیز به نام مهر یا از کلمه ای ترکیبی با مهر ساخته شده اند

 جشن مهرگان

جشن مهرگان از جشن های بسیار بزرگ و با فر و شکوه ایرانیان بوده این جشن را در قدیم "متراکانا می گفتند و بعد ها به نام مهرگان خوانده شد و پس از اسلا م چون تازیان(گ نداشتند.مهر جان می گفتند.جشن مهر گان شش روز به طول می انجامید و از مهر روز در شانزدهم مهر ماه آغاز و به رام روز که بیست و یکم مهر ماه بود خاتمه می یافت.روز نخست آن را مهر گان همگانی و روز آخر را مهرگان ویژه می گوئند.عید مهرگان هم مانند نوروز یادگار حوادثی است که مهمترین و غیر خرافه گویی آن این بوده است که روزی که فریدون به یاری کاوه آهنگر بر ضحاک چیره شد و او رادر رشته کوه البرز کوه دماوند بندی ساخت و بر تخت پادشاهی نشست روز مهر از مهر ماه بود که مردم آن را جشن گرفتند.مردم ایرانی نیز به زبان خود می گفتند که آمد مهرگان روز کشتن کسی که مردم را می کشت.

بوریحان بیرونی در آثار باقیه آورده که تا شنیدند فریدون خروج کرده و به گفته فردوسی :بر ضحاک (تاری نژاد) چیره شد

توسی:     فـریــدون فــرخ بــه گــرز نـبــرد       ز ضحـاک تـازی بـرآورد گــرد

             چو در برج شاهین از خوشه مهر      نشست او به شاهی سر ماه مهر

             بـر آرایـش مهـرگان جشن ساخت     به شاهی سر از چرخ مه بر افراخت

رودکی:        

                        ملکا جشن مهرگان آمد      جشن شاهان و خسروان آمد

فردوسی

             فریدون چو شد بر جهان کامکار        ندانست جز خویشتن شهریار

                به رسم کیان تاج و تخت مهی       بیاراست به کاخ شاهنشهی

                  به روز خجسته سر مهر ماه      به سر بر نهاد آن کیانی کلاه

                  پرسیدن مهرگان دین اوست       تن آسانی و خوردن آیین اوست

               اگر یادگار است از او ماه مهر       بکوش و برنج و ایچ منمای چهر

عنصری:

      مهرگان آمد گرفته فالش از نیکی مثال       نیک روز و نیک جشن و نیک وقت و نیک حال

باید گفت از آنجایی که شاعران فوق در ادوار ایران بعد حمله اعراب دوره اسلامی بوده در این دوران مهرگان را جشن می گرفتند که البته در سراسر ایران نبوده وفقط در مناطقی که هنوز یک جرعه خون ایرانی در رگهاشان می جوشید و در بار شاهان این مراسم برگزار میشده.

 برگزاری مهرگان

جشن مهرگان در شانزدهم تا بیست و یکم مهر ادامه داشته که هر روز به یک طبقه از طبقات اجتماعی از جمله شاهزادگان،موبدان،بازرگانان،جنگیان،ودهقانیان و پیشواران اختصاص داشته.که این جشن اینطور برگزار می شود که جشن بزرگی گرفته با تمام میوه های موجود و می گساری و مستی ودادن هدیه به تمام کسایی که دوستش داریم به پدر مادر برادر خواهر و دوست و آشنا.این جشن مثل نوروز با تمام عظمتش برگزار می شده که دوباره این جشن به کمک نسل جوان و آگاه ایران در حال زنده شدن است .

در زمان هخامنشیان، شاهان هیچ گونه نباید مست می شدند، مگر در روز جشن مهرگان که لباس ارغوانی می پوشیدند و در باده پیمایی می خوارگان شرکت میکردند.پادشاهان در این جشن می رقصیدند.اردشیر بابکان و خسرو انوشیروان پادشاهان ساسانی در این روز تن پوش نو به مردم می بخشیدند. در این روز مردم هر چه را که بیشتر دوست داشتند به شاه هدیه می دانند.